Η λίμνη του Δύστου: μύθοι και πραγματικότητα

Κρυμμένα μυστικά και δυνατές αλήθειες επιβιώνουν κάπου στην καρδιά της Εύβοιας. Η λίμνη που υπάρχει στο χωριό Δύστος έχει χαρίσει στους αιώνες και στους ανθρώπους της περιοχής, πλούσιο βιογραφικό. Από τη δημιουργία της, που τοποθετείται στο τέλος της τριτογενούς περιόδου ύστερα από τεκτονικές διαταράξεις, παλεύει για τη ζωή της και την διαμόρφωση του τοπικού οικοσυστήματος. Διαχρονικά αναζητούσε την ταυτότητά της, η οποία τροφοδοτούνταν από τις ανάγκες και τα δικαιώματα του γηγενούς πληθυσμού.

Η λίμνη συνάντησε την ιστορία σε όλο της το μεγαλείο. Μια συνάντηση διονυσιακή και μοιραία. Δεν προέκυψε σαν σύμπτωμα της τύχης, αλλά απαιτήθηκε από τους νόμους της φύσης, αφού η ίδια είναι χρήσιμη δημιουργία του περιβάλλοντος. Η κατοίκησή της χρονολογείται στη Νεολιθική Εποχή, όταν ο άνθρωπος προσπαθούσε να καταπολεμήσει τα αρχέγονα ένστικτά του. Τόσο αρχέγονη και παρθένα είναι, λοιπόν, η λίμνη του Δύστου. Η αρχή και το τέλος των ενστίκτων. Θρυλικά ιστορικά πρόσωπα πλαισιώνουν την εξελικτική της πορεία. Η σύνδεσή της με την μεγάλη αρχαία πόλη της Ερέτριας έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα στο κρίσιμο πέρασμά της από την αφάνεια στην επιφάνεια. Μια υπογραφή μεταξύ του εργολάβου Χαιρεφάνη και της Ερέτριας το 340-270 π.Χ., αφορούσε σε αποξηραντικό έργο της έκτασης της λίμνης και την παράδοσή της στους κατοίκους για καλλιέργεια. Η πλάκα που αποδεικνύει την εν λόγω συμφωνία βρέθηκε στη Χαλκίδα και πάνω της είναι λαξευμένοι οι όροι του συμβολαίου. «Κατά τάδε Χαιρεφάνης επαγγέλεται Ερετριεύσιν εξάξειν και ξηράν ποιήσειν την λίμνην την εν Πτέχαις…». Αυτή υπήρξε και η πρώτη αρχαία προσπάθεια αποξήρανσης της λίμνης. Θα ακολουθήσουν κι άλλες, επακόλουθο της ντόπιας λαϊκής βούλησης για απόκτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων επί της έκτασής της που κληροδοτήθηκε από την τουρκοκρατική περίοδο του Κοντόσταυλου, διοικητή της περιοχής, και της υπέρβασης των δύσκολων συνθηκών ζωής. Οι δοξασίες, οι προσταγές για ένα καλύτερο επίπεδο διαβίωσης, η ανυπέρβλητη ιδέα του θανάτου σε μια εποχή σχεδόν μηδενικής επιστημονικής κατάρτισης, επέβαλλε την ανάπτυξη αντισωμάτων, ως άμυνα για το ένστικτο της επιβίωσης. Η συσσώρευση κουνουπιών στα νερά της λίμνης και η ελονοσία που εξελίχθηκε σε μάστιγα για τους κατοίκους, προωθούσε αυτά τα έργα. 

Η πρώτη από τις μεταγενέστερες αποξηραντικές απόπειρες, ανήκει στην εταιρεία Κ. Στεργίου και Σία το 1935, έργο που προωθήθηκε «λόγω δημοσίας ωφελείας», όπως προκύπτει από την απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών. Τρία χρόνια αργότερα, δημιουργείται ο σύνδεσμος κοινοτήτων του έλλους Δύστου με αφορμή τον επίκαιρο νόμο για τις απαλλοτριώσεις των λιμνών. Φυσικός αυτουργός υπήρξε ο μηχανικός Νικόλαος Ζάχος και ηθικός αυτουργός οι 183.930 δρχ. που κατοχυρώθηκαν ως αποζημίωση στους κατοίκους της περιοχής για την απαλλοτρίωση των εκτάσεών τους, με την κατοχική απειλή να βρίσκεται προ των πυλών, η οποία κατάφερε εν τέλει να αναστείλει το έργο της αποξήρανσης. Τη δεκαετία του '50, ένας νόμος που αμφισβητούσε τα δικαιώματα των κατοίκων επί της λίμνης, σταμάτησε κάθε φιλοδοξία τους για αποξήρανση και εκμετάλλευσή της. Για οικονομικούς λόγους ματαιώθηκε και η τελευταία επίσημη προσπάθεια αποξήρανσης το 1956 υπό τον Παναγιώτη Ξουραφά. Αυτό, όμως, δεν είναι κάτι που θα σημάνει το τέλος του ανταγωνισμού των κατοίκων με το ζωντανό βιότοπο. Αλλεπάλληλες εμπρηστικές ενέργειες στη χλωρίδα της λίμνης, επιβεβαίωναν την καταστροφή του τοπικού μικροκλίματος και του φυσικού περιβάλλοντος και τη διεκδίκηση της λιμναίας έκτασης, με στόχο την αξιοποίησή της για τις καλλιέργειες, τη στιγμή που συγκέντρωνε έναν από τους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους καλαμιώνες της χώρας και προστατευόταν από κάθε δραστηριότητα που επιφέρει διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας (Important Bird Areas in the E.E.C.). Οι τεχνικές επεμβάσεις για πολλά χρόνια, έπαιζαν κρυφτό με τη φυσική κυριαρχία που αναδεικνύεται πάντα, σαν την ομορφιά των ξωτικών που ζωντανεύουν πάνω από τα νερά της λίμνης. Οι αυταπάτες μιας τεχνικής επιτυχίας για το τέλειο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δεν ευοδώθηκαν, κυρίως, ελλείψει επίσημων συστηματικών επιχειρήσεων και τεχνικών μέσων.

Η δοκιμασία της λίμνης στηρίχθηκε και από τις συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Ο βιότοπος αποτέλεσε τον αποδιοπομπαίο τράγο σε ένα δεύτερο επίπεδο και σίγουρα τα τεχνικά μέσα σε αυτήν την περίπτωση υπήρξαν καθοριστικά για την φυσική της εξουθένωση. Τα εργοστάσια της γειτονικής περιοχής του Αλιβερίου επιβίωναν για σειρά χρόνων από τα λιμναία ύδατα, τοποθετώντας γεωτρήσεις στις όχθες της λίμνης με αποτέλεσμα να στερεύει.

Ο Δύστος διαχρονικά αντιμετωπιζόταν ως λίμνη και όχι ως υγροβιότοπος, παρόλο που ως τέτοιος καταγράφεται διεθνώς. Πάνω του έσκυψαν με προσήλωση και ευγένεια οικολογικές τοπικές, εθνικές και διεθνείς οργανώσεις. Τέτοιο ενδιαφέρον συγκέντρωνε για την ποιότητα της χλωρίδας και της πανίδας της! Μερικά μόνο στοιχεία αποδεικνύουν την αναγωγή της σε φυσική αρχόντισσα του νησιού. Διαχρονικά έχει φιλοξενήσει 150 είδη πτηνών, που κι αυτά δεν ξέφυγαν από την μεγαλομανία της κάνης των κυνηγών, και έχει καταχωρηθεί ως σημαντική περιοχή (Birdlife International, Natura 2000) για τη συγκέντρωσή τους ενώ έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα Corinne που περιλαμβάνει τους 320 υγροτόπους μείζονος σημασίας της Ε.Ο.Κ. για τη διατήρηση της φύσης. Τη δεκαετία του '90, ο Ολλανδός βιολόγος Benn Halmman ύστερα από ανάθεση έρευνας της περιοχής του Δύστου από τον υπ. Γεωργίας Κων. Σημίτη συμπεριέλαβε τον υδροβιότοπο ανάμεσα στους 12 «βασικούς» της Ελλάδας. 

Το φυσιολατρικό, περιβαλλοντικό και οικοτουριστικό ενδιαφέρον της λίμνης αναμετράται με τις δυνάμεις της φύσης, της ιστορίας, των μύθων που ξετυλίγονται εκεί που τελειώνουν τα νερά της και της θνητής βούλησης.